موزه کتاب و میراث مستند ایران که با هدف حفظ و معرفی ارزشمندترین نسخه‌های خطی، اسناد تاریخی، و منابع کمیاب کتابی ایران تأسیس شده است، یکی از مهم‌ترین مراکز فرهنگی و میراثی کشور به شمار می‌رود. این موزه نقش بسیار مهمی در شناساندن هویت فرهنگی و تاریخی ایران از طریق ارائه آثار مکتوب و میراث مستند به مخاطبان ایفا می‌کند و محلی برای نمایش و حفاظت از بخشی از گنجینه‌های بی‌بدیل ادبی و هنری ایران است.
موزه کتاب و میراث مستند ایران به عنوان بخشی از سازمان اسناد و کتابخانه ملی ایران، مسئولیت نگهداری و نمایش مجموعه‌ای عظیم از کتب، دست‌نوشته‌ها، اسناد و آثار مستند را بر عهده دارد که هر یک از این آثار بازتابی از تاریخ، هنر، دانش و فرهنگ ایران در گذر زمان است.
موزه کتاب و میراث مستند ایران در یکی از ساختمان‌های سازمان اسناد و کتابخانه ملی ایران واقع شده است و دارای بخش‌های مختلفی است که هر یک با هدف خاصی طراحی شده‌اند. معماری این مجموعه به گونه‌ای است که محیطی آرامش‌بخش و مناسب برای مطالعه و تفکر فراهم می‌آورد. همچنین، فضای داخلی و طراحی نمایشگاه‌ها به شکلی است که مخاطب را به سفری در تاریخ ادبیات و دانش ایران دعوت می‌کند. تالارها و سالن‌های موزه با ظرافت و دقت چیده شده‌اند و بازدیدکنندگان را از ابتدا تا انتهای مسیر بازدید با خود همراه می‌کنند و به تدریج آنان را با مراحل مختلف شکل‌گیری و تکامل میراث مکتوب ایران آشنا می‌سازند.
در موزه کتاب و میراث مستند ایران مجموعه‌ای از نسخه‌های خطی نادر و باارزش به نمایش گذاشته شده که برخی از آن‌ها قدمتی چندصد ساله دارند و از نظر هنری و محتوایی بی‌نظیر هستند. از جمله این نسخه‌ها می‌توان به نسخه‌های خطی مربوط به دوران تیموری، صفوی و قاجار اشاره کرد که هر یک دارای ویژگی‌های خاص خود در طراحی، کتابت و آرایه‌سازی هستند. به‌ویژه نسخه‌های خطی قرآن، دیوان‌های شعرا، متون عرفانی و علمی از اهمیت خاصی برخوردارند. این نسخه‌ها که توسط هنرمندان و کاتبان بزرگ ایران کتابت و تزیین شده‌اند، نمایانگر هنر و دانش ایرانی در دوره‌های مختلف تاریخی هستند و ترکیبی از خط، تذهیب و مینیاتور را به نمایش می‌گذارند.
یکی دیگر از بخش‌های مهم موزه کتاب و میراث مستند ایران، اسناد تاریخی و اداری است که دربرگیرنده مجموعه‌ای از مدارک و اسناد مربوط به دوران‌های مختلف ایران است.
این اسناد شامل فرمان‌ها، نامه‌ها، پیمان‌ها، و دیگر مدارک اداری و حقوقی است که به خوبی نمایانگر ساختارهای حکومتی، تجاری و فرهنگی ایران در طول تاریخ است. این اسناد که در شرایط خاصی نگهداری می‌شوند، منبعی ارزشمند برای پژوهشگران و علاقه‌مندان به تاریخ ایران محسوب می‌شوند و نشان می‌دهند که ایران از دیرباز دارای سیستم‌های پیچیده و پیشرفته‌ای در زمینه‌های حکومتی، اقتصادی و اجتماعی بوده است. برخی از این اسناد به زبان‌های پهلوی، پارسی میانه و دیگر زبان‌های باستانی نگاشته شده‌اند و بخشی از تاریخ ایران پیش از اسلام را به تصویر می‌کشند.
کتاب‌های چاپ سنگی و نفیس نیز از دیگر جذابیت‌های موزه کتاب و میراث مستند ایران است. در قرون اخیر، چاپ سنگی به عنوان یکی از شیوه‌های ابتدایی چاپ در ایران رواج داشته و کتاب‌های زیادی با این روش چاپ شده‌اند که اکنون در موزه کتاب و میراث مستند نگهداری می‌شوند. این کتاب‌ها اغلب دارای تزیینات خاص و زیبایی هستند که نشان‌دهنده ذوق و هنر ایرانیان در استفاده از فناوری‌های جدید چاپی است. کتاب‌های چاپ سنگی معمولاً شامل متون مذهبی، علمی، تاریخی و ادبی هستند که مورد توجه خاص ایرانیان و پژوهشگران قرار دارند. علاوه بر این، برخی از کتاب‌های چاپ سنگی، دارای حواشی و دست‌نوشته‌های تاریخی هستند که خود منبعی مهم برای مطالعه و تحقیق به شمار می‌آیند.
یکی از بخش‌های جذاب موزه کتاب و میراث مستند ایران، آرشیو عکس‌ها و تصاویر تاریخی است که شامل عکس‌های تاریخی و پرتره‌های افراد برجسته و شخصیت‌های تأثیرگذار ایرانی است. این عکس‌ها بازتابی از زندگی اجتماعی، فرهنگی و سیاسی ایران در دوران‌های مختلف هستند و به ویژه برای پژوهشگران علوم انسانی و اجتماعی حائز اهمیت هستند. بسیاری از این تصاویر نایاب، چهره‌هایی از شخصیت‌های ادبی، هنری و سیاسی دوران قاجار و پهلوی را به نمایش می‌گذارند و به شناخت بهتر دوران و ادوار تاریخی ایران کمک می‌کنند.
همچنین موزه کتاب و میراث مستند ایران دارای مجموعه‌ای از دست‌نوشته‌های علمی و فلسفی است که بازتاب‌دهنده دانش و خردورزی ایرانیان در دوره‌های مختلف است. این دست‌نوشته‌ها در موضوعات مختلفی چون ریاضیات، نجوم، پزشکی، فلسفه و علوم طبیعی تدوین شده‌اند و بیانگر سطح بالای دانش و پژوهش در ایران قدیم هستند. به ویژه کتاب‌های علمی و فلسفی دوره اسلامی که در این موزه نگهداری می‌شوند، نمایانگر نقش ایران در حفظ و انتقال دانش به جهان هستند. بسیاری از این متون به زبان‌های عربی و فارسی نوشته شده و به دست دانشمندان بزرگی چون ابن سینا، رازی، خیام و دیگر بزرگان علمی ایران تدوین شده‌اند.
کتابخانه تخصصی موزه کتاب و میراث مستند ایران نیز یکی از بخش‌های مهم این مجموعه است که دسترسی به منابع و کتب پژوهشی را برای علاقه‌مندان و پژوهشگران فراهم می‌سازد. این کتابخانه شامل کتاب‌ها و منابعی در زمینه‌های مختلف از جمله تاریخ، ادبیات، هنر، و علوم اسلامی است و به‌ویژه برای پژوهشگران نسخه‌شناسی و متون تاریخی بسیار حائز اهمیت است. در این کتابخانه، کتاب‌ها و اسناد تخصصی و نایاب نگهداری می‌شوند که به پژوهشگران کمک می‌کند تا در زمینه تاریخ و فرهنگ ایران مطالعاتی دقیق و گسترده انجام دهند.
از دیگر خدمات موزه کتاب و میراث مستند ایران می‌توان به برگزاری نمایشگاه‌های دوره‌ای و ویژه اشاره کرد. این نمایشگاه‌ها با هدف معرفی و برجسته‌سازی موضوعات خاص یا دوران‌های تاریخی برگزار می‌شوند و آثار خاصی از گنجینه موزه را در معرض دید عموم قرار می‌دهند. برخی از این نمایشگاه‌ها به مناسبت‌های خاص مانند روز کتاب و کتابخوانی یا ایام نوروز برگزار می‌شوند و در آن‌ها نسخه‌های نادر و ارزشمند از جمله کتب نفیس، اسناد تاریخی و دست‌نوشته‌های علمی به نمایش گذاشته می‌شود. این نمایشگاه‌ها فرصت خوبی برای جذب بازدیدکنندگان و آشنایی آن‌ها با میراث مستند ایران فراهم می‌کند.
موزه کتاب و میراث مستند ایران همچنین برنامه‌های آموزشی و فرهنگی مختلفی برای گروه‌های سنی و علاقه‌مندان به موضوعات تاریخی و فرهنگی برگزار می‌کند. این برنامه‌ها شامل کارگاه‌های آموزشی، نشست‌ها و سخنرانی‌ها با حضور اساتید و پژوهشگران برجسته است که به تبادل نظر و افزایش آگاهی عمومی در زمینه تاریخ و میراث مکتوب ایران کمک می‌کنند. کارگاه‌های آموزشی نیز به علاقه‌مندان به یادگیری مهارت‌های نسخه‌شناسی، نگهداری از اسناد و مدارک تاریخی و سایر زمینه‌های مرتبط ارائه می‌شود که می‌تواند برای نسل جوان و دانشجویان رشته‌های مرتبط بسیار مفید باشد.
بخش دیجیتال‌سازی و آرشیو الکترونیکی موزه کتاب و میراث مستند ایران نیز یکی دیگر از بخش‌های مهم و پیشرفته این مجموعه است. در این بخش، آثار و منابع مکتوب با استفاده از فناوری‌های روز دیجیتال‌سازی می‌شوند و به صورت آنلاین در دسترس پژوهشگران و علاقه‌مندان قرار می‌گیرند. این اقدام علاوه بر تسهیل دسترسی به منابع ارزشمند موزه، به حفظ و نگهداری این آثار نیز کمک شایانی می‌کند. دیجیتال‌سازی اسناد و کتاب‌ها به جلوگیری از فرسایش و آسیب‌دیدگی نسخه‌های اصلی کمک می‌کند و امکان دسترسی به این منابع را برای پژوهشگران در هر جای دنیا فراهم می‌آورد.
موزه کتاب و میراث مستند ایران با بهره‌گیری از فناوری‌های نوین و ایجاد پایگاه داده‌های آنلاین، امکان دسترسی سریع‌تر و آسان‌تر به منابع و اطلاعات مورد نیاز پژوهشگران را فراهم آورده است. این پایگاه داده‌ها شامل اطلاعات دقیقی از آثار موزه، توصیف‌ها و تصاویر دقیق از نسخه‌ها و کتب مختلف است که به کاربران اجازه می‌دهد تا بدون حضور فیزیکی در موزه، از این اطلاعات بهره‌مند شوند. همچنین، آرشیو آنلاین این موزه به پژوهشگران ایرانی و خارجی امکان می‌دهد تا در پژوهش‌های خود از منابع مکتوب ایران بهره ببرند و به ویژه در حوزه‌های تاریخ و فرهنگ ایران به تحقیقات علمی بپردازند.
در نهایت، موزه کتاب و میراث مستند ایران نقش بسیار مهمی در حفظ و انتقال میراث مستند ایران به نسل‌های آینده ایفا می‌کند و با فعالیت‌های خود در زمینه پژوهش، آموزش و نمایش آثار فرهنگی، به یکی از مراکز معتبر و ارزشمند برای معرفی هویت فرهنگی ایران تبدیل شده است. این موزه با نگهداری و نمایش گنجینه‌های ادبی، تاریخی و علمی ایران، به حفظ این میراث ارزشمند و معرفی آن به جهانیان کمک می‌کند و یکی از جاذبه‌های فرهنگی و گردشگری ایران به شمار می‌آید.